Atasözlerindeki Söz Sanatları Nelerdir? Örnekleri

Atasözlerindeki Söz Sanatları Nelerdir? Söz Sanatı Örnekleri. Bir atasözünde hangi söz sanatının kullanıldığını bulmanıza yardımcı olacak örnek atasözleri

Atalarımızın, uzun denemelere dayanan yargılarını genel kural, bilgece düşünce ya da öğüt olarak düsturlaştıran ve kalıplaşmış biçimleri bulunan kamuca benimsenmiş özsözlere Atasözleri denir.

Atasözlerinde ustaca bir üslup, büyüleyici ve inandırıcı bir anlatım özelliği vardır. Yüzyıllardan beri kullanıldıkları, her gün işitildikleri halde tazeliklerini kaybetmeyen bu sözlerde çeşitli anlatış yolları, çeşitli söz ve anlam sanatları görülür. Örnekler:

BEYİT

• Gülme komşuna – Gelir başına.
• Sakla samanı – Gelir zamanı.
• Açtırma kutuyu – Söyletme kötüye.
• Güvenme varlığa – Düşersin darlığa.
• Güzellik on – Dokuzu don.
• Hayır dile komşuna – Hayır gele başına.
• Mart kapıdan baktırır – Kazma kürek yaktırır.
• Ağlarsa anam ağlar – Başkası yalan ağlar.
• Oduncu gözü amçada – Dilenci gözü çömçede.
• Bağa bak üzüm olsun – Yemeye yüzün olsun.
• Gelin altın taht getirmiş – Çıkmış kendisi oturmuş.

 
DİZE:

• Çocuktan al haberi.
• Kimse bilmez kim kazana kim yiye.
• Kendi düşen ağlamaz.
• Dinsizin hakkından imansız gelir.
• Bey ardından çomak çalan çok olur.
• Dilsizin dilinden anası anlar.
• Çok naz aşık usandırır.
• Etme bulma dünyası.

SECİ:

• Dertsiz baş mezarda taş.
• Dervişin fikri ne ise zikri odur.
• Kar eden az etmez.
• Atta karın yiğitte burun.
• İt ulur birbirini bulur.
• Müft olsun da zift olsun.
• Güvenme dostuna saman doldurur postuna.
• Emmim, dayım hepsinden aldım payım.
• Emmim, dayım, kesem, elimi soksam yesem.

TEVZİYE:

Sarımsak da acı amma evde lazım bir dişi.

KİNAYE:

Can boğazdan gelir. Balık baştan kokar. Davul dengi dengine diye çalar.

ALLİTERASYON:

• Akça akıl öğretir.
• Kaynayan kazan kapak tutmaz.
• Tarlayı taşlı yerden kızı kardeşli yerden.
• Başına gelen başmakçıdır.
• Al giyen aldanmaz.
• Aşını, eşini, işini bil.
• Kardeşten karın yakın.
• Kızını dövmeyen dizini döver.

CİNAS:

• Dilim seni dilim dilim dileyim.
• Yerine düşmeyen gelin yerine yerine eskir.
• Aç ile eceli gelen söyleşir.
• Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır.
• Bal bol yiyen bel bel bakar.
•  Hasta yatan ölmez eceli yeten ölür.
• Köpekle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.

EĞRETİLEME (İŞTİARE):

• Ağaç yaşken eğilir.
• Ölmüş koyun kurttan korkmaz.
• Delikli taş yerde kalmaz.
• Koça boynuzu yük değil.
• Domuzdan toklu doğmaz.
• Dikensiz gül olmaz.
• Et tırnaktan ayrılmaz.
• Erkek sel, kadın göl.
• Gön yufka yerinden deliriz.
• Çoban armağanı çam sakızı.
• Çay geçerken at değiştirilmez.

MECAZI MÜRSEL:

• Bir çiçekle yar olmaz.
• Borçlunun dili kısa gerek.
• Gavurun ekmeğini yiyen gavurun kılıcını çalar.
• Hamama giren terler.
• Ağız yer yüz utanır.
• İki el bir baş içindir.
• Kefenin cebi yok.
• Kendi düşen ağlamaz.
• Sağ baş yastık istemez.
• Hasta ol benim için, öleyim senin için.

TEZAT:

• Ak akçe kara gün içindir.
• Deli dostun olacağına akıllı düşmanın olsun.
• Yaz yalan kış gerçek.
• Zengin arabasını dağdan aşırır, zügürt düz ovada yolunu şaşırır.
• At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz.
•  İstediğini söyleyen istemediğini işitir.
• Güvenme varlığa düşersin darlığa.

İHAMI TEZAT:

Öksüzün karnına vurmuşlar, vay arkam demiş.

AKİS:

• Buldum bilemedim, bildim bulamadım.
• Sen olursan bensiz, ben de olurum sensiz.
• Üzüm üzüme baka baka kararır.

 
İSTİFHAM:

• Buğday ekmeğin yoksa buğday dilin de mi yok?
• El mi yaman, bey mi yaman?
• Erkek aslan aslan da dişi aslan aslan değil mi?
• Kabahat ölende mi öldürende mi?
• Sen ağa ben ağa, bu ineği kim sağa?
• Yenice eleğim, seni nerelere asayım?

ŞİBHİ İŞTİKAK:

• Geç olsun da güç olmasın.
• İtle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.
• İnsan doğduğu yerde değil doyduğu yerde.
• Hasta yatan ölmez eceli yeten ölür.
• Yaman komşu, yaman avrat, yaman at.
• Birinden göç, birini başa, birini sat.

EKSİLTİLİ ATASÖZLERİ:

Kimi atasözleri eksiltili anlatımla söylenegelmiştir. Örnekler:

• Borç vermekle, düşman kırmakla.
• Ata arpa, yiğide pilav.
• Aş tuz ile, tuz ozan ile.
• Atın ürkeği, yiğidin korkağı.
• Ana hakkı Tanrı hakkı.
• Aba vakti yaba, yaba vakti aba.
• Bağ bayırda, tarla çayırda.
• Elmayı çayıra, armudu bayıra.
• Bakarsan bağ, bakmazsan dağ.
• El el ile değirmen yel ile.
• Sen sen, ben ben.
• İncir babadan, zeytin deden.

ÖYKÜ BİÇİMİNDEKİ ATASÖZLERİ:

• Kimi atasözleri çok kısa bir öykü biçiminde söylenmiştir. Örnekler:
• Oynamasını bilmeyen kız yerim dar demiş. Yerini genişletmişler gerim dar demiş.
• Deveye inişi mi seversin yokuşu mu demişler; düz yere mi girdi demiş.
• Eşeği düğüne çağırmışlar; ya odun eksik, ya su demiş.
• Kurda neden boynun kalın demişler; işimi kendim görürüm de ondan demiş.
• Katıra baban kim demişler; dayım at demiş.
• Yengece niçin yan yan gidersin demişler serde kabadayılık var demiş.
• Kediye bokun kimya demişler; üstünü örtmüş.
• Terziye göç demişler; iğnem başımda demiş.
• Tilkiye tavuk kebabı yer misin demişler; adamın güleceğini getiriyorsunuz demiş.
• Ağaca balta vurmuşlar; soyu bedenimden demiş.
• Tencere demiş: dibim altın; kepçe demiş: girdim çıktım
• Yalancının evi yanmış; kimse inanmamış.

ATASÖZLERİNDE DEVRİK TÜMCE:

Birçok atasözü devrik tümce ile kurulmuş; böylece daha güçlü bir anlatım sağlanmıştır Örnekler:

• Ada bana, adayım sana.
• Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu.
• Say beni sayayım seni.
• Açma sırrını dostuna o da söyler dostuna.
• Ağlama ölü için ağla deli için.
• Al kaşağıyı gir ahıra, yarası olan gocunur.
• Besle kargayı oysun gözünü.
• An beni bir kazla o da çürük çıksın.
• Açtırma kutuyu söyletme kötüyü.
• Sorma kişinin aslını, sohbetinden bellidir.
• Var ne bilsin yok halinden.

ATASÖZLERİ ULUSAL DEĞERLERİ YANSITIR:

Her ulusun atasözleri, kendi varlığının ve benliğinin aynasıdır. Atasözlerinde bir ulusun düşünceleri, yaşayışları, inanışları, gelenekleri görülür. Atasözleri, ulusların zekalarındaki keskinliği, hayallerindeki genişliği, duygularındaki inceliği belirten en değerli örneklerdir. Bu sözler, derin felsefelerden başka güzel buluşlarla, parlak nüktelerle, ince alaylarla, sert taşlamalarla doludur. Böylece her atasözü, kendi ulusunun damgasını taşır.

ATASÖZLERİNİN ÇIKIŞI VE BİÇİMLENMESİ:

Bir atasözünün ilk taslağını kuşkusuz ki tek kişi ortaya atmıştır. Ama zamanla birçok kişiler onun üzerinde yontmalar, eklemeler, değiştirmeler yapmışlar; ona kamunun beğendiği, benimsediği bir biçim vermişlerdir. İşte ilk taslak, bu son biçimiyle atasözlerinin bütün niteliklerini kazanmış ve bir kişinin malı olmaktan çıkarak toplumun malı olmuştur.

ATASÖZLERİNİN ESKİLİĞİ, YENİLİĞİ:
Atasözlerinin, atalardan kalma, eski, ulusal varlıklar olduğunu söylüyoruz. Bu eskilik niteliği üzerinde biraz durmak gerekir:

a) Yüzlerce yıl halk potasında kaynadıktan sonra atasözü niteliğini kazanmış olan bir sözün sözcüklerinde sözdiziminde zamanla değişiklikler olabilir. Örnek olarak iki atasözünün bugünkü, 15 ve 11’inci yüzyıllardaki biçimlerini bir arada gösterelim:

Kurt komşusunu yemez. (Bugünkü) Kurt konşısın incitmez. (15’inci yüzyıldaki) Böri koşnısın yimes. (11’inci yüzyıldaki) Isıramadığın eli öp başına ko. (Bugünkü) Kesemedüğün eli öp başına ko. (15’inci yüzyıldaki) Taşığ ısrumasa öpmiş kerek. (11’inci yüzyıldaki) (Taşı ısıramazsa öpmesi gerek)

b) Eski atasözlerinden bugün unutulmuş olanlar bulunduğu gibi yeni zamanlarda doğmuş atasözleri de vardır. Dokuz yüzyıl önce yaşadıkları Divan-ü Lugat-it Türk’ten anlaşılan atasözlerinden kimisi bugün de yaşamakta ise de kimisi unutulmuştur. Dahası 15. yüzyıl atasözlerinin durumu da böyledir. Örneğin Divan’daki: Otug odhguç birle üçürmes. (Ateş alevle söndürülmez.) Buzdan suv tamar. (Buzdan su damlar.) Teşük suvda belgürer. (Kasık yarığı suda belli olur.) gibi birçok atasözleri unutulmuştur. Bunun gibi 15. yüzyılda derlenmiş olan atasözlerinden:

• Sünnet var cümle kesmek yok.
• Eşek eti diriyle tatludur.
• İl ilden ayruksı olmaz, töresi ayruk olur.

gibileri bugün işitilmemektedir. Öte yandan:

• Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı var. Gibi kahvenin yurdumuza yayıldığı tarihten sonra çıkan atasözleri de vardır. Demek ki atasözleri de dilin sözcükleri gibi sürekli bir oluş-unutuluş durumu içindedir.

DÖRT BÖLÜK ATASÖZÜ:

Atasözleri, kullanıldıkları yer ve zaman bakımından dört bölüğe ayrılabilir: a) Yurdun her yerinde kullanılanlar; b) Sadece bir bölgede bulunanlar; c) Türkiye dışındaki Türk lehçelerinde yaşayanlar; ç) Eski zamanlarda kullanılmış iken bugün bırakılmış olanlar. Biz bunları ayrı ayrı derleme konusu yapmayı uygun buluyoruz. Nasıl ki sözlüklerimiz: a) Ortak yazı dili sözlüğü; b) Bölge ağızlarının sözlüğü; c) Lehçeler sözlüğü; ç) Tarihsel sözlük olarak ayrı ayrı ortaya konulmaktadır.

ÇELİŞİK ATASÖZLERİ:

Atasözleri içinde anlamları birbirine aykırı olanlar vardır. Her atasözü bir kural olduğuna göre bu çelişik sözlerden her biri nasıl kural sayılabilir? Bu soruya cevap verebilmek için görüp geçirdiğimiz olayların çelişmelerle dolu olduğunu düşünmek gerekir: Bunları belirten kurallar da şüphesiz öyle olacaktır. Bundan başka aynı olay; değişik koşullar altında ayrı ayrı sonuçlar verebilir. O zaman birbirini tutmayan düsturlar ortaya çıkar. Nitekim yalan söylemenin kötü sonuçlar vereceğini bildiren atasözleriyle birlikte doğru söylemenin kötü sonuçlar vereceğini bildiren atasözleri de yaşamaktadır:

• Yalancının evi yanmış, kimse inanmamış.
• Yalancının mumu yatsıya kadar yanar.
• Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.
• Doğru söyleyenin tepesi delik olur. (Çünkü herkes başına vurur.)
• Bunun gibi, iyilik yapanın iyilik göreceğini bildiren atasözlerimiz de kötülük göreceğini bildiren atasözlerimiz de vardır:
• İyilik eden iyilik bulur.
• İyiliğe iyilik olsaydı koca öküze bıçak olmazdı.

Burada bir inceliği belirtmek yerinde olur: Birbirine aykırı olan atasözlerinin hepsi kural gibi söylenmiş olmakla birlikte doğru yargılı olmayanlar, ya toplumla alaydır, ya taşlamadır ya uyarmadır ya yermedir ya da bir kötümserlik ve öfke anlatımıdır. Bunlar doğru şeyler söylemek için değil, toplumca benimsenmek gibi bir genelliği bulunan ruh hallerini yansıtmak için ortaya çıkmışlardır. Aralarında yerine göre inanılarak söylenilmiş olanlar da bulunabilir. Örneğin:

• Devlet malı deniz, yemeyen domuz. Sözü taşlama da, öfke anlatımı da, inanılarak söylenilmiş bir söz de olabilir.

İKİ YARGILI ATASÖZLERİ:

Birtakım atasözleri çifte yargılı, çifte kurallıdır. Bu özellik eski atasözlerinde de bugünkülerde de görülür. Yargılar arasında başlıca iki türlü ilgi bulunur.

a) Atasözü iki cümleli bir benzetmedir. Cümlelerden biri benzeyen, öteki kendisine benzetilen yandır. Divanü Lugat-it Türk’teki şu söz gibi:

Ula bolsa yol azmas, bilig bolsa söz yazmas.
(İşaret olsa yol şaşırılmaz, bilgi olsa söz sapıtılmaz.)

Bugünkü atasözlerinden örnekler:

• Demir tavında, dilber çağında.
• Hırsızlık bir ekmekten, kahpelik bir öpmekten.
• Erken kalkan yol alır, erken evlenen döl alır.
• Kavurga karın doyurmaz, kar susuzluk kandırmaz.
• Çok mal haramsız, çok söz yalansız olmaz.
• Eken biçer, konan göçer.
• Tarlayı taşlı yerden, kızı kardaşlık yerden.
• Paran çoksa kefil al, işim yoksa şahit ol.
• Suyun yavaş akanından, insanın yere bakanından kork.

b) Atasözünün iki cümlesi anasında bir benzetme değil başka bir ilgi vardır: İki yargı birbirini tamamlar ya da birbirine karşıt olabilir Örnekler:

Aç bırakma hırsız edersin, çok söyleme arsız edersin. Baba vergisi görümlük, koca vergisi doyumluk. Var evi kerem evi, yok evi verem evi. Güzel bürünür, çirkin görünür.

ATASÖZLERİYLE KARIŞTIRILAN SÖZLER:

Atasözlerinin niteliklerinden kimisini taşıdıkları için atasözlerini andıran ve birçok kitaplarda atasözü diye gösterilen birtakım sözler vardır. Aşağıda çeşitlerini gösterdiğimiz bu sözler, gerçek atasözleriyle karıştırılmamalıdır:

a) Özsöz, özdeyiş (vecize) adları verilmesi gereken ve uzun uzun açıklanabilen derin anlamlı kısa sözler. Bunlar içinde yazanı; söyleyeni belli olanlar da olmayanlar da vardır. Örnekler:

• Kendini bil. (Khilon)
• En büyük utku, kişinin kendine egemen olmasıdır. (Eflatun)
• Malı az olan değil, istekleri çok olan insan fakirdir. (Seneca)
• Düşünüyorum, öyleyse var. (Descartes)
• Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. (Atatürk)
• Hakaret muhayyerdir, reddolunur. (Hamit)
• Açıkgözlülük, sırasında göz yummayı bilmektir. (Cenap Ş.)
• Suiistimal kapısını aralık etmeye gelmez; derhal ardına kadar açılır. (Cenap Ş.)
• Kainatta yalnız bir sosyalist tanırım: Ecel. (Cenap Ş.)
• En metin nokta-i istinat, insanın kendi kuvvetidir. (Cenap Ş.)
• Bir güzel kıyafet, iyi bir tavsiye mektubudur. (Cenap Ş.)
• Keskin kılıç kullananlar yanlış hamlelerden sakınmalıdırlar.
• Kabiliyetin mektebi yoktur.
• Adalet mülkün temelidir.

b) Özdeyiş dışında kalan ve halk arasında sık sık kullanılan kısa, kuru, yalın gerçekler:

• Parasızlık her fenalığı yaptırır. Çalışan kazanır.
• Cümlemizin gireceği kara topraktır.
• Baba evladının fenalığını istemez.
• Meşveretsiz yapılan işten hayır gelmez.
•  İlim deryadır. Lakırdı ile iş bitmez. Takdir ne ise o olur.
• Talih yar olmayınca elden ne gelir. Can tatlıdır.
• Herkes ana baba evladıdır. Fena söz çekilmez.

c) Yazanı bilinsin, bilinmesin bilgece dize ve beyitler: Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi. (Kanuni) Akla mağrur olma Eflatun-i vakt olsan eğer,

• Bir edib-i kamili gördükte tıfl-ı mektep ol. (Nefi)
• Hak ol ki Huda mertebeni eyleye ali. (Ruhi)
• Taklid-i zag kebk-i hıramanı güldürür. (Yahya Ef.)
• Sükut etmek gibi nadane alemde cevap olmaz. (Şefii Dede)
• Şecaat arz ederken merd-i Kıpti sirkatin söyler. (Ragıp Pş.)
• Erişir menzil-i maksuduna aheste giden. (Hatemi)
• Tiz reftar olanın payine damen dolaşır. (Hatemi)
• Laf-ı dava-yı enaniyyet ne lazım akıle, (Esat Muhlis Pş.)
• Herkesin alemde bin mafevkı bin madunu var. (Esat Muhlis Pş.)
• Mihneti kendüye zevk etmedir alemde hüner. (Vasıf)
• Zerdüz palan ursan eşek yine eşektir. (Ziya Pş.)
• İhtilafatıyle ugraşmakta dehrin zevk yok, (Muallim Naci)
• Zevk anın mirsad-ı ibretten temaşasındadır. (Muallim Naci)

ç) Kimi şairler manzumeleri içine aldıkları atasözlerinin kalıbını bozmuşlardır: Vezne uysun diye ve başka nedenlerle sözcükleri değiştirmişler, araya sözcükler katmışlar, sözdizimine başka biçim vermişlerdir. Edebiyatımızda örneği pek çok olan böyle sözler, manzume içindeki değişik biçimleriyle atasözleri sayılamazlar; asılları başka türlü olan atasözlerine işaret sayılırlar. İşte birkaçı:

• Yüce olur ise her ne kadar dağ,
• Yol üstünden aşar yakın u ırağ. (Güvahi)
• (Dağ ne kadar yüce olsa yol üstünden aşar.)
• Ecel olduğu yoktur havf ile def. (Güvahi) (Korkunun ecele faydası yoktur.)
• Ki başka buzağı, kaçma bu sözden,
• Yeğ olur şeksiz ortaklık öküzden. (Güvahi)
• (Ortaklık öküzden yalnız buzağı yeğdir.)
• İşitmedin mi rişvet kapudan şad
• Giricek bacadan gamgin çıkar dad. (Güvahi)
• (Rüşvet kapıdan girerse iman bacadan çıkar.)
• Bu mesel meşhurdur kim dest ber balayı dest.. (El elden üstündür.) (Nev’i)
• Ağlamak ne demek kendi düşenler? (Lemi) (Kendi düşen ağlamaz.)
• Binenler tiz nüzul eyler semend-i müstear üzre. (Eğreti ata binen tez iner.) (Nabi)
• Zeminin guşu var derler meseldir. (Hıfzi) (Yerin kulağı var.)
• Hoş gelir avaze-i davul u zurna durdan. (Molla) (Davulun sesi uzaktan hoş gelir.)
• Anlamaza davul çalsan vız gelir,
• Anlayana sivrisinek saz olur. (Mesti)
• (Anlayana sivrisinek saz, anlamaya davul zurna az.)
• Bir atasözünün ayrı ayrı kişilerce, hatta bir şairce türlü biçimlere sokulduğuna da örnekler verelim:
• Verilmez oğlan ağlamasa emcek. (Güvahi)
• Ağlar sabi bile: Verin mememi. (Gufrani)
• (Ağlamayan çocuğa meme vermezler.)
• Demekle bal tatlu olmaz ağız. (Güvahi)
• Meseldir zikr-i şehd ile şeha olmaz dehen şirin. (Kalayı)
• Bal bal desen ağız bal olur mu ya? (Gufrani)
• (Bal bal demekle ağız tatlı olmaz.)
• Ki atlaslar olur zaman ile dut. (Süheyl ü Nevbahar)
• Ki atlaslar olur eyyam ile tut. (Tutmacı)
• Küyenler hardan hurma yediler,
• Koruktan sabr ile helva yediler. (Şeyhi)
• Nice şirin demiş bunu dana
• Ki olur sabr ile koruk helva. (Hamdullah Hamdi)
• Bağda sabr ile biter huşe,
• Huşe em sabr ile olur tuşe. (Hamdullah Hamdi)
• Eğer sabredesin ey nahl-i ziba,
• Koruk helva ola vü har hurma. (Kemal Paşazade)
• (Sabırla koruk helva olur, dut yaprağı atlas)
• Ki vardurur gönülden gönüle rah. (K. Paşazade)
• Ki derler var gönülden gönüle yol. (K. Paşazade)
• Ki gönülden gönüle vardır rah. (K. Paşazade)
• (Gönülden gönüle yol vardır.)

BAŞKA DİLE ÇEVİRİLME:

Atasözleri başka dile çevrilebilir. Bu çeviride anlam kaybolmaz, sadece biçim özellikleri kaybolur. Birçok uluslarda aynı anlamı taşıyan atasözleri, de vardır.