Aydın’daki Önemli Camiler ve Özellikleri
Antik dönemde Batı Anadolu’nun önemli kentlerinden olan Tralleis’in kalıntıları kentin 1 km dışında, Topyatağı kesimindedir. Burasının tarihöncesinden başlayarak yerleşim alanı olduğunu gösteren bulgular vardır.
Savaşlar, depremler ve yangınlar sonucu Aydın’da bulunan Türk dönemi yapılarının çoğu onarım görmüştür. Aydınoğullarının önemli merkezlerinden olmasına karşılık, kentte bu dönemden günümüze ulaşan tek yapı Alihanbaba türbesidir.
Türbenin Aydınoğulları ile birlikte Horasan’dan gelen İsmail bin Ali-han’a ait olduğu sanılmaktadır. Taş ve tuğladan, kare planlı, sekizgen kasnağa oturan içten kubbe, dıştan basık koni biçimi çatıyla örtülü yapı bugün çok yıkıktır, içindeki dört mezardan ikisi tarihlidir (1381,1391). Yanındaki Alihanbaba camisi ve medresesi Kurtuluş savaşı sırasında yıkılmıştır.
Osmanlı döneminden bugüne ulaşan yapılar da Kurtuluş savaşı sırasında yakıldığından, Cumhuriyetten sonra önemli ölçüde onarılmışlardır. Mısır beylerbeyi Üveys Paşa’nın yaptırdığı Üveyspaşa camisi (1568) 1899 ve 1947-1948 de olmak üzere iki kez onarıldı. Tek kubbeyle örtülü, kare planlı, önünde üç bölümlü son cemaat yeri bulunan bir yapıdır.
Üveys Paşa’nın kardeşi Hasan Çelebi’nin yaptırdığı Hasançelebi camisi de (1585) benzer plandadır Onarımdan sonra Eski-Yeni cami adını almıştır. Mermer mihrabı ve minberi Aydın camilerinin en güzel örnekleridir.
Beylerbeyi Ramazan Paşa’nın yaptırdığı Ramazanpaşa camisi (1594), onarımlar yüzünden değişik dönemlerin mimarlık ve bezeme özelliklerini taşır; barok özellikleri, renkli cam işçiliği, alçı bezemeleri, ahşap oyma kapısıyla kentin ilginç yapılarındandır. Buna karşılık Ahmet Paşa’nın yaptırdığı Ahmetpaşa camisi ya da Ağaçarası camisi, kare plan üzerine tek kubbeli yalın bir örnektir (1659). Al tuğladan minaresi yüzünden Kırmızıminareli cami diye tanınır.
Süleyman bey camisi kentin klasik üsluptaki yapılarındandır (1683). Geniş bir avlu içinde, kare plan üzerine tek kubbeli, üç bölümlü son cemaat yeri bulunan yapının Mimar Sinan’ ın kalfalarından birinin ürünü olduğu sanılmaktadır Nasuh Paşa’nın yaptırdığı Nasuhpaşa külliyesi (1708), medrese, mescit, han ve hamam yapılarından oluşur. U planlı medresenin (Nasuhpaşa ya da Osman ağa medresesi), doğu ucunda hamam, batı ucunda han (Nasuhpaşa ya da Zincirli han) vardır.
Türk barok mimarlığının önemli örneklerinden olan Cihanoğlu camisi, medrese, türbe ve çeşmesiyle bir külliye oluşturur (1756). Cihanoğulları’ndan Abdülaziz Efendi’nin yaptırdığı külliye yapıları1950, 1954 ve 1967’de onarılmıştır. İki kademeli bir yapı olan camı, yüksekçe bir platform üzerinde yükselir.
Aydın’ın öteki camileri gibi kare planlı, kubbeli bir yapıdır; önünde üç bölümlü cemaat yeri vardır. Avluyu üç yandan çevreleyen medrese odaları günümüzde onarılarak Vakıflar öğrenci yurdu olarak değerlendirilmiştir. Dehlizli platform çarşı olarak tasarlanmıştır. Avluda mihrap duvarı önünde, Cihanoğlularının kare gövdeli, kubbeli türbesi bulunur. Türbenin yanındaki çeşme iç içe sivri kemerli nişler biçimindedir. Cami tasarımı yanında bezemeleriyle de ilgi çeker. Kubbe içi tümüyle barok ve rokoko üslûpta alçı kabartma oval madalyonlar, kenger yaprakları, böcek kabukları, meyve, geçmeli S ve C motifleriyle bezelidir. Mihrap, mermer ve alçı süslemelidir. Avlunun ortasındaki, oymalı mermer kemerlerle bağlanan, 12 süslü sütuna oturan çatıyla örtülü şadırvan, bu yapı türünün barok üsluptaki önemli bir örneğidir.
Bu yapılar dışında, Fatma sultan sebili ve sübyan mektebi (XVIII. yy. sonu), Ati-kehanım çeşmesi ve türbesi (1774), Çifte hamam (XVI. yy.), Cemal bey hamamı (1764) anılabilir. Belediye karşısındaki Kurtuluş savaşı şehitleri anıtı beş basamaklı kaide üzerinde, altı parçalı mermer bir sütundan oluşur
