Osmanlı Devletinde Damatlar

Osmanlı hanedanından kız almış olan erkek.

Osmanlı devletinde padişah kızları, kız kardeşleri ya da erkek kardeşlerinin kızlarıyla evlenerek osmanlı hanedanıyla akrabalık kuran erkekler “damat” diye anılırlardı.

Damatları önceleri “güvey“, XVI. yy.’dan başlayarak “damat”, daha sonra da “damadı hazreti şehriyari” ya da “damadı hazreti padişahı” dendi.

Padişahın kız kardeşleriyle evlenen damat da “enişte” adıyla anılırdı. Saraya damat seçilirken daha çok adayın gelecekteki konumu dikkate alınır, yaş, rütbe ya da soyluluk gibi öğelere bakılmazdı.

Devletin kuruluş döneminde, Anadolu beyleri ailelerinden kişiler damat olarak seçilirdi. Daha sonra saray, kendisine bağlı sancak beylerini yeğlemeye başladı. Murat l’in kızı Nefise Hatun ile evlenen Karamanoğlu Alaettin Bey, Mehmet l’in kızlarıyla evlenen Candaroğlu ibrahim ile Kasım, Karamanoğlu ibrahim, Ali ve İsa beyler ilk damatlar arasında sayılırlar Kızını Emir Sultana veren Bayezit I dışında ilmiye sınıfından damat seçilmedi. Fatih Sultan Mehmet’in kızıyla evlenen Uzun Hasan’ ın oğlu Uğurlu Mehmet Mirza da, eski türk aileleri arasından seçilen damatlardan biridir.

Doğrudan padişah kararıyla damat seçilen kişiye bu müjde haber verilir ve hazırlanması istenirdi. Hanedana duydukları saygı nedeniyle damatlar sultan hanımların tüm isteklerine boyun eğerlerdi. Ancak, bu arada birbirine gerçekten tutkun çiftlere de rastlanır: Murat IV’ün kızı Kaya Sultan ile Melek Ahmet Paşa gibi.

Padişah akrabalarıyla evlendirilecek kişiler evliyseler eski eşlerini boşamak zorundaydılar Buna karşılık, “sultan hanım” olan eşlerini boşayamazlardı. Ancak sultan hanımlar, isterlerse padişahtan izin aldıktan sonra kocalarından boşanabilirlerdi. Bazen bu evliliklere padişahın kendisi de son verirdi: Kanuni kız kardeşi Şah Sultan’ı aşağıladığı için Lütfi Paşa’ nın damatlığıyla birlikte sadrazamlığına da son vermişti. Çatalcalı Hasan Paşa padişahı öfkelendirdiği için Murat IV’ün kız kardeşi olan eşi Fatma Sultandan boşanmak zorunda kalmış, Abdülhamit ‘nin kızı Naime Sultan’ın kocası Kemalettin Paşa, eski hükümdar Murat V’in kızıyla seviştiği haber alınınca damatlıktan çıkarılmakla yetinilmeyerek Bursa’ya sürülmüştü.

Eşleri olacak sultan hanımların İstanbul’dan ayrılmalarına izin verilmediği için taşrada görev yapan damat adayları merkeze alınırlardı. Bunlara genellikle “paşa” lık unvanı da verilirdi. Memur aylıkları yanında damatların, günde 1 000 ile 1 500 akçe arasında değişen ödenekleri ve sultan paşmaklıkları vardı. Pek çok damadın yer aldığı osmanlı tarihinde, bunlar arasından çıkmış olan başlıca devlet adamları Hersekzade Ahmet Paşa, Makbul (Maktul) ibrahim Paşa, Çorlulu Ali Paşa, Sokul-lu Mehmet Paşa, Kanijeli ibrahim Paşa, Nevşehirli ibrahim Paşa, Koca Ragıp Paşa, Muhsinzade Mehmet Paşa, vb’dir Ab-dülmecit’in kızıyla evli olup Vahdettin’in eniştesi olarak sadrazamlık yapan Damat Feri Paşa, Mehmet Reşat’ın yeğeni, Şehdaze Süleyman Efendi’nin kızı Naciye Sultan’ın eşi başkomutan vekili ve harbiye nazırı Enver Paşa da bu damatların son örneklerindendir.