İzmir Tire’de Beledi Dokumacılığı

İzmir, Tire de Beledi Dokumacılığı ile ilgili olarak derlenen bilgiler. Beledi Dokumacılığı nedir, nasıl yapılır? özellikleri nelerdir? 

İzmir Tire’de Beledi Dokumacılığı

• Derleyen: Tuğçe Çulhaoğlu
• Derleme yeri ve tarihi: Tire/İzmir, 2004
• Kaynak Kişi 1: Saim Bayrı, 1934 Tire doğumlu, ilkokul mezunu, beledi dokuma ustası.
• Mesleği kaç yıldır yaptığı: 55 yıldır yapmaktadır.
• Mesleği kimden öğrendiği: Mesleği babasından öğrenmiş, babası da amcasından öğrenmiştir.

Kaynak Kişi 2: Levent Ertekin, 1961 Tire doğumlu, üniversite mezunu, Tire Meslek Eğitim Merkezi Müdürü.

Beledi dokuması renkleri, motifleri, dokunuş şekli, kullanılan iplikleri ve çift kat oluşu ile ilgi çekicidir.
Geçmişte birçok tezgahla icra edilen bu meslek, günümüzde İzmir’in Tire ilçesinde tek bir tezgahla varlığını sürdürmektedir. Beledi dokumalarının en son ustası Saim Bayrı, Tire’de Ekinhisarı Mahallesi’ndeki evine kurduğu tezgahıyla bu mesleği sürdürmeye çalışmaktadır. Saim Bayrı, tarihi Osmanlı dönemine dayanan Beledi dokumalarının ilk olarak Tire’de Işıklı Mahallesi’nde üretildiğini, Yunanlıların giderken yakıp yıktığı Işıklı Mahallesi esnafının Ekinhisarı Mahallesine geçtiğini anlatmaktadır.

Beledi tezgahları, verdikleri desenlere göre çeşitli isimler almaktadır ve bunlar içerisinde en zengin desenleri veren “Süleymaniye” adını alan tezgahlardır. Oluşturulan desenlere farklı farklı isimler verilmemiştir. Tezgahında istek ve tercihler doğrultusunda her ürünü üretebilen Saim Usta, daha önce padişah elbisesi, halk oyunları giysileri gibi ürünler ortaya koyduğunu anlatmaktadır.

Beledi Dokumacılığı Nasıl Yapılır?

Bu ürünler, ara vermeden çalışılarak ortalama bir günde ortaya çıkmaktadır. Bugün günde ancak iki-üç metre kumaş dokuduğunu ifade eden Saim Usta, üretime geçebilmesi için oldukça uzun bir zaman alan ve “dışarı işleri” olarak tanımladığı bir hazırlığın yapılması gerektiğini belirtmektedir.

Saim Usta’nın vermiş olduğu bilgilere göre, bir tezgahın hazır hale gelebilmesi ve üretime geçebilmesi için bir aylık bir hazırlık süreci gerekmektedir. Bu süreç içerisinde çerçeveye ipler bağlanmakta, perdahlar hazırlanmakta, haşıllama işlemi yapılmakta ve çözgü ipleri hazırlanmaktadır.

Yapılan hazırlıkların başında çözgü iplerinin hazırlanması gelir. Beledi dokuma tezgahında 1330 çözgü tel bulunmaktadır. Çözgü ipleri siyah ve beyaz olmak üzere iki renktir. Beyaz çözgü ipleri dokumanın astarını oluşturmaktadır. Bu çözgü iplerinin önceden pişirilerek gerilmesi ve bal mumu ile mumlanması gerekmektedir. Saim Usta ipliğin sarılmasının zor, pişirilmesinin ustalık istediğini belirtmektedir. Fazla pişirildiği zaman sarmasının zor olduğunu, az piştiği zaman da kumaşta parlak durmadığını söylemektedir. Bu hazırlık döneminde çözgü ipleri haşıllanır. Çözgüler, haşıllama işlemine girmeden önce siyaha boyanmaktadır.

Haşıllamanın amacı ise ipliğin dayanıklılığını arttırmaktır. Bu işlem, tarakta ipliğin kopmadan, rahat ve kaygan olarak çalışmasını sağlar.

Yapılan işlemlerden biri de “pedris” adını alan ve çözgü ipinin yeni çözgüye bükülerek eklenmesi işlemidir. Bu işlem dokuma yapılırken çözgü ipinin kopması halinde de uygulanmaktadır. Saim Usta, pedris olarak tanımladığı kopan ipi düğüm atmadan eklemenin her türlü iplikle yapılabileceğini ancak ipin yumuşak ve ince olması gerektiğini belirtmektedir. Bu işlemde genellikle yirmi numara iplik kullanılmaktadır. Bu işlem sırasında ustaya iki kişi yardım etmektedir.

Daha sonra çözgü ipleri yumak haline getirilmektedir. Ayrıca ham olarak alınan ve üretimin hammaddesini oluşturan ipek, usta tarafından, üretime geçmeden önce boyan-maktadır.

Beledi dokumaları, beledi dokuma tezgahında üretilmektedir. Kaynak kişinin verdiği bilgiye göre, jakarlı dokuma tezgahları ile benzerlik gösteren ancak ondan çok daha önce mükemmele erişmiş olan bu tezgaha dışarıdan bakıldığında çok karmaşık bir yapı dikkati çekmektedir.

Dokumanın özünü oluşturan iplikler orlon, yünlü, simli, pamuklu olabilmektedir. Bu iplikler boyanır, sarıp kalem haline getirilir, böylece ipler birkaç kez us¬tanın elinden geçmiş olur. Üretimin her aşamasında ustanın el emeği çok önemlidir.

Beledi Dokuma Tezgahlarında Kullanılan Araçlar Nelerdir?

Keşken (Çerçeve): iki ağaç çubuktan ve bunların arasına gerilmiş gücü tellerinden meydana gelmektedir. Beledi tezgahında 24 çerçeve bulunmaktadır.

Mekik: Beledi dokuma tezgahının can damarı olan mekik, boynuzdan yapılmaktadır. Orta kısmında masurun takılması için demir bir tığ bulunmaktadır. Masur, mekiklere takılan ipliğe verilen addır.
Üretim sırasında kumaşın üzerine konulan mekiklerin usta tarafından değiştirilmesi desen ve renk farklılıklarını sağlamaktadır. Mekik, atkı ipliklerinin atılmasına yaramaktadır. Dokumaya başlamadan önce atkıda kullanılacak iplikler çıkrık yardımıyla masurlara sarılmaktadır. Atkı olarak orlon, yün, koza ipeği, pamuk ipliği gibi her türlü iplik kullanılabilmektedir.

Tefe: Telleri sıkıştırmaya ve gevşetmeye yaramaktadır.

Tarak: Beledi dokuma tarağı iki ahşap arasında düzgünce kesilmiş sazlar¬dan hazırlanmıştır. Zamanla eskiyen taraklar usta tarafından yenilenmektedir.

Selmin: Tezgahta dokunan kumaşın dolanmasına yarayan kısmıdır. Her 35¬40 cm’de bir, dokunan kumaş dolanmaktadır.

Dem: Tezgahın çözgü iplerinin düzgün bir şekilde durmasını sağlayan kısmıdır. Dem kullanılmadığı takdirde ipler birbirine geçip darmadağın bir görüntü vermekte ve düğüm yapabilmektedir. Tezgahta demin bir tarafında çözgü, bir tarafında dokuma bulunmaktadır. Tezgah için son derece önemli kısımlardan biridir. 1330 tane teli vardır ve 1330 çözgü ipi bu tellerin arasından geçmektedir. Üretim sırasında demin her kapısında ikisi siyah, ikisi beyaz olmak üzere dört tel bulunmaktadır. Belli bir çalışma sisteminden sonra demlerde kırılmalar olabilmektedir.

Pedahta: Tezgahın altında yer alan ayaklara verilen isimdir. Tezgahta hareket, çerçevelerin altına orta noktadan bağlanmış olan “pedahta” olarak adlandırılan pedallara basılarak sağlanmaktadır. Beledi dokuma tezgahı 13 ayaklıdır. Bu ayaklar ipleri hareket ettirmeye yaramaktadır.

Beledi Dokuma Tezgahı Nasıl Kullanılır?

Beledi tezgahı, 24 çerçeveye kumanda edebilen bir el tezgahıdır. Kaynak kişinin verdiği bilgilere göre beledi dokuma tezgahında maymuncuk tabir edilen düzeneklerle 24 çerçeveyi 13 ayak kontrol etmekte, 13 ayak aynı zamanda bu çerçevelerin değişmesini sağlamaktadır. Basılan ayakların konumuna göre çerçeveler yer değiştirmektedir. Yer değiştiren çerçeveler arasından mekikler atılarak desen oluşturulmaktadır. Dolayısıyla tezgahta bütün iş çerçeve, maymuncuk sistemi ve perdahta tanımlaması yapılan 13 ayakta bitmektedir. Bu üçlü, desenlerin oluşmasını sağlayan bir sistemdir. Bu üçlü arasındaki uyumdan ve çalışma sisteminden desenler oluşmaktadır. 60 cm eninde olan bu dokumanın siyah ve beyaz olmak üzere iki ayrı renkte 1330 tane tel çözgü ipi mevcuttur. Zaman içinde bu tellerin yıpranması veya kopması halinde “ekleme” denilen basit bir işlemle kopan parçalar tekrar eklenmektedir. Bu, ustanın el becerisi, göz becerisi ve tecrübesiyle mümkün olmaktadır. Usta, çözgü iplerinin kopmasından, sistemin çalışması dahilinde, anında haberdar olmaktadır; çünkü sistem o şekilde desen oluşturulmasına imkan vermemektedir. Tezgahın işleyiş sistemi kendi içerisinde oto kontrolü kurabilmektedir. Bu düzenek, havanın ısı ve nemine göre farklılık gösteren kiraz ağacından yapılmıştır.

Beledi Dokumacılığı İle İlgili Sorunlar

Geçimini bu meslekten sağlayan Saim Usta’nın en büyük sıkıntısı, unutulmaya yüz tutan bu el sanatının devamını sağlayabilmek için cesaretlendirici, yüreklendirici kaynakların sağlanmamasıdır. Talep olduğu takdirde durmadan çalışacağını ifade eden Saim Bayrı birçok yerden çekime geldiklerini, kendisine ödüller verdiklerini ancak kendisine bir katkıda bulunmadıklarını ifade etmektedir. 

Kuşaktan kuşağa aktarılarak devam eden Beledi dokumacılığı Saim Usta’dan sonra bu mesleği devam ettirecek birinin olmamasından dolayı yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Saim Usta mesleğini devam ettirebilmek, gelecek kuşaklara aktarabilmek için birçok kişiye kurs vermiş ancak bir sonuç alamamıştır. Öğrenen sayısının çok az olduğunu, öğrenenlerin de üretime geçmediğini belirtmektedir. Saim Usta, bu işin sabır istediğini ve yeni yetişenlerin sabırsız olduğunu ifade etmiştir.

Ürünlerin Pazarlanması ve Kazanç Durumu

Dokumacılık Saim Usta ve ailesine çok şey kazandırmıştır. Bu el sanatı, Saim Usta’nın maddi-manevi mirası, geçim kaynağı, evinin içine kurduğu tezgahıyla adeta yaşamının ve ailesinin bir parçası durumundadır.
Saim Usta, eskiden yorgan, yatak, yastık yüzü ve perdelik olarak üretilen Beledi dokumalarını günümüzde sadece çeyizlik ve turistik olarak ürettiğini ifade etmektedir. Saim Usta kullanış tarzlarında yenilikler yapmakta, atkı, heybe, çanta gibi yeni ürünler ortaya koymaktadır. Beledi dokumalarının son ustası şimdi sadece turistik amaçlı küçük parçalar üretmektedir.

Saim Usta eskiden yurt dışına ve Türkiye içinde birçok yere ürün gönderirken, günümüzde ürettiği dokumaları yalnızca evine gelenlere göstermekte ve Beledi dokumalarını evinde satmaktadır. Bu ürünler başka hiçbir yerde satılmamaktadır. Dokumaların fiyatları ise desenlerin zorluğuna göre değişmektedir.
Günümüzde dokumacılık sektöründe makineleşmeye geçilmesinin bir sonucu olarak bu sanat, teknolojiye yenik düşmüştür. Son temsilcisi ile Beledi dokumacılığı, gelecek kuşaklara aktarılabilmek için sesini duyurmayı beklemektedir.

Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları  Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Meslekler Kitabı, ( M. Öcal Oğuz, Emine Aydoğan, Nilgül Aytuzlar, Tuba Saltık Özkan